Rodins Balzac in het oog

“Het is een soort hele rare menhir, die een beetje uit het lood staat.”

kunstenaar Arnoud Holleman in het fragment: De hele negentiende eeuw

“Misschien als je als klein kind kijkt, dan een beetje een griezelig beeld ook. Die man die z’n handen zo onder z’n mantel houdt.”
– “Beetje een kinderlokker?”
“Ja, het schijnt dan ook te maken te hebben met dat hij, dat Balzac graag masturbeerde. Hij had zijn handen op zijn pik eigenlijk.”

kunstkenner Camiel van Winkel en Arnoud Holleman (-) in het fragment: Big potato
(bij de Balzac in de tuin van het Musée Rodin in Parijs)

“Het is ook een man die er nogal potsierlijk bijstaat.”
– “Hoe bedoelt u dat?”
“Nou een beetje triomfantelijk vind ik het wel.”

Interviewster Wineke van Muiswinkel (-) in gesprek met twee voorbijgangers in Eindhoven
in het fragment: Het kan meneer van Abbe zijn

De citaten hierboven komen uit audiofragmenten van Radio Balzac, een project van kunstenaar Arnoud Holleman, als installatie te zien en te horen in het Van Abbemueum in Eindhoven en ook online te beluisteren. Holleman heeft het door Auguste Rodin gemaakte beeld van Honoré de Balzac, dat al zo’n vijftig jaar voor het museum staat, voor de duur van een half jaar naar Het Oog verplaatst, de patio van het museum. Daar staat het 2 meter 70 hoge beeld op een plateau, dat zacht krakend ronddraait. Uit de speakers klinken audiofragmenten waarin kenners en leken over het beeld praten.

Elk audiofragment laat me anders kijken. Noemt Arnoud Holleman het beeld een uit het lood staande menhir, zie ik een overhellende steen. Doet de man die met onzichtbare handen zijn oversized kamerjas dicht houdt Camiel van Winkel denken aan een kinderlokker, verandert Balzac daar in. Interpreteert een voorbijganger de houding van de man als potsierlijk en triomfantelijk, zie ik een opgeblazen, arrogante man.

Deze betekenissen wisselen elkaar niet af, maar stapelen zich op. Doorluisterend zie ik én de menhir, én de kinderlokker én de potsierlijke man. Dit is ook de bedoeling van Arnoud Holleman. Hij wil de bezoeker langer en beter laten kijken. In een interview op Artifest zegt hij het zo:

“Nu praten we twintig minuten over een beeld en daarmee maak je het een en ander los. Maar wat als je nou na die twintig minuten nog blijft kijken en weer blijft kijken en steeds maar weer teruggaat naar dat beeld om te kijken wat voor betekenislagen er allemaal in te ontdekken zijn.”

Uit het fragment: De hele negentiende eeuw

Deze betekenislagen zijn niet allemaal gegeven, slechts erop wachtend om aangeboord te worden. Ze worden gecreëerd door de mensen die ernaar kijken en erover praten. Zo kijk ik als bezoeker niet slechts langer of beter, maar anders. Mijn blik wordt gestuurd door wat ik hoor. Ik krijg niet alleen feitelijke informatie, maar hoor hoe anderen tegen het beeld aan kijken en ik kijk door hun ogen met hen mee.

“Als je onderzoek doet, dan krijg je heel veel informatie die potentieel een soort VVV-informatie is, maar ik wilde graag iets hebben dat terwijl je naar het beeld kijkt die informatie je voedt met nieuwe zienswijzen.”

Arnoud Holleman op Artifest in het fragment: Informatie die je voedt met nieuwe zienswijzen

Deze stapeling van zienswijzen heeft ook tot gevolg dat ik na een tijdje nauwelijks nog kan terughalen wat ik oorspronkelijk in het beeld zag, hoe mijn eerste blik op het beeld hier in de installatie was, laat staan hoe ik het beeld zag, toen ik er voor het eerst naar keek. Ik weet niet eens meer wanneer dat was. Het moet als kind geweest zijn. Ik ben opgegroeid in de buurt van Eindhoven en ben er vaker langsgekomen, met de auto, met de fiets, lopend. Het beeld stond daar, voor het museum en later ook een tijdje aan de overkant, vanwege een verbouwing neem ik aan. Hoe oud ik was toen ik het voor het eerst zag, weet ik niet meer. En ook niet wanneer ik wist wie het voorstelde en wie het gemaakt had.

Wat ik wel nog weet, is dat ik op de middelbare school zowel over Rodin als over Balzac heb gehoord. En dat ik het Rodinmuseum in Parijs bezocht toen ik studeerde. Ik ben er één keer geweest, zo’n vijftien jaar geleden. In de tuin trof ik het beeld dat ik uit Eindhoven kende, maar hier leek het veel meer in de geschiedenis te wortelen. Balzac stond niet ver van ‘De poort naar de hel’ en andere beelden van Rodin en keek uit over de stad. Of nee, volgens mij stond hij met zijn rug naar de stad gekeerd en keek ik langs hem heen, naar lager gelegen delen van de stad, naar de Dôme des Invalides met de graftombe van Napoleon.

Ik moet toen ongetwijfeld ook gedacht hebben aan Le père Goriot van Balzac, dat enkele jaren daarvoor besproken was in de Franse les. Die herinnering is inmiddels vervaagd, het enige wat ik er nog van weet, is dat vader Goriot via zijn dochters wilde klimmen op de sociale ladder, maar dat de klim die hij daadwerkelijk maakte er een was in het gebouw waar hij woonde, steeds een verdieping hoger naarmate hij minder te besteden had. Gebrek aan maatschappelijk succes kende Balzac vooral in zijn vroege jaren, later was hij succesvol en kreeg hij veel erkenning. Die erkenning raakte hij niet meer kwijt, zijn geld wel. Rodin heeft Balzac misschien wel gevangen in een periode van geldzorgen, zijn beroerde situatie maskerend met kamerjas, rechte rug en opgeheven hoofd.

In het fragment ‘Big potato’ wijst Camiel van Winkel erop dat het beeld niet voldoet aan de normen van de klassieke sculptuur. Ik kijk, zie dat het klopt en vraag me af of ik dat eerder ook zo zag. Zeker, de ongepolijste stijl heb ik altijd al gezien. De beelden van Rodin zijn plastischer, hoekiger dan de gladgestreken beelden uit Renaissance of Oudheid. Maar heb ik me eerder gerealiseerd hoe vreemd het is dat het lichaam van Balzac niet afgebeeld wordt? Dat het overgrote deel van het beeld bestaat uit een kamerjas, die wel lichaamsdelen suggereert – zijn handen die de jas dichthouden, zijn schouders die zich aan de achterkant door de mantel heen aftekenen – maar dat de enige lichaamsdelen die echt zichtbaar zijn het hoofd en de in pantoffels gestoken voeten zijn? Dat moet ik toch eerder gezien hebben… maar ik kan in alle eerlijkheid niet meer de informatie die ik nu heb wegdenken en terughalen hoe ik naar het beeld keek voordat ik Radio Balzac beluisterde.

Verder luisteren:

– Radio Balzac, nog tot en met 21 september 2014 te zien en te beluisteren in het Van Abbemuseum, buiten in Het Oog via speakers en binnen via koptelefoons. Je kunt ook online luisteren naar Radio Balzac via de eigen website van het project. Omdat het project een lopend onderzoek is, worden hier regelmatig nieuwe fragmenten toegevoegd. Met uitzondering van de media-optredens van Arnoud Holleman zijn alle interviews gemaakt door Radio Rodeo.
– Wineke van Muiswinkel (Radio Rodeo) maakte voor Holland Doc een radiodocumentaire over het project. Deze wordt uitgezonden op zondag 9 maart op Radio 1 (21:00 uur) en is nadien terug te luisteren als online stream of als podcast via iTunes of rss-feed.
– Aan de hand van de Balzac van Rodin wil Arnoud Holleman nadenken over (mythes rond) kunstenaarschap en over vernieuwingsdrift en geheugenverlies in de kunst. In verschillende fragmenten op Radio Balzac spreekt hij hierover. Je vindt deze door onderaan de projectwebsite voor het onderwerp ‘arnoud holleman’ te kiezen.
– Arnoud Holleman houdt zich al langere tijd bezig met beelden van Rodin die in Nederland in de publieke ruimte te zien zijn. Zo maakte hij in 2006 de installatie Call me voor Rodins beeld Adam in Zwolle. Het bestond uit een postercampagne en een Engelstalige monoloog, die ingesproken werd door Jeroen Willems. Het beeld staat nog steeds op het Grote Kerkplein in Zwolle en de monoloog kun je nog steeds beluisteren, online en via het telefoonnummer 0900-4004242.

Verder lezen:

– Radio Balzac op de site van het Van Abbemuseum met beelden van de verplaatsing van het beeld naar Het Oog.
– Arnoud Holleman schreef een brief aan Rodin waarin hij uiteenzet waar hij diens beeld van Balzac voor wil gebruiken. Deze kun je lezen op zijn website.
– Voor de website Museum4all schreef ik een artikel over de toegankelijkheid van de installatie.
– Het Van Abbemuseum wil van Radio Balzac een pilot maken voor hun Special Guests programma, een programma om de toegankelijkheid van het museum voor speciale doelgroepen te verbeteren waarvoor zijn onlangs financiële steun kregen van de BankGiro Loterij. Meer informatie volgt binnenkort op de website van het museum.