Hoorstaat #18 De gedaanteverwisseling

In een maandelijkse hoorstaat deel ik wat ik op dat moment beluister. In deze aflevering aandacht voor een Nederlandse luisteruitgave van De gedaanteverwisseling van Franz Kafka en podcasts over empathie en afstand nemen. Met een illustratie door ROOHOO en muziek van o.a. DMA’s, STUFF en Mbongwana Star. Lees en luister verder of klik direct door naar een van de volgende categorieën: luisterboek & hoorcollege, podcast & radio of muziek. Beluister ook de geüpdate playlist op Spotify en de geheel ververste playlist op SoundCloud. Wil je reageren op deze hoorstaat of jouw luistertips delen? Reageer dan via het reactieformulier onderaan dit bericht, via de Facebookpagina of mail naar luisterberichten[at]gmail.com luisterboek & hoorcollege

“Liefste, ik lees immers verduiveld graag voor. Het doet mijn arme hart zo goed om in parate en oplettende toeschouwersoren te schetteren.” (Bron: brief van Franz Kafka aan zijn geliefde Felice)

Franz Kafka (1883-1924) las graag voor uit eigen werk. Wat had ik daar graag een opname van gehoord, maar anders dan van andere grote Duitstalige schrijvers als Thomas Mann of Bertold Brecht, is van Kafka geen voordracht uit eigen werk en zelfs niet een opname van zijn stem bewaard gebleven. Wel zijn er ontzettend veel lezingen uit Kafka’s werk door anderen, officiële uitgaven en amateuropnames. In het Nederlands was tot voor kort alleen Het vonnis en twee andere meesterverhalen beschikbaar. Maar dit jaar, honderd jaar na de publicatie van Die verwandlung, bracht OORkracht 8 een luisterversie van deze novelle uit. De gedaanteverwisseling, in een vertaling van Willem van Toorn, wordt gelezen door acteur Tijn Docter. Luister hieronder of op SoundCloud naar het begin: Als Gregor Samsa constateert dat hij in een ondier is veranderd met een pantserachtig harde rug, een gewelfde, bruine, uit boogvormige stijve delen samengestelde buik en vele jammerlijk dunne pootjes, raakt hij vreemd genoeg niet in paniek. Hij ziet het als een ongemak dat hem belemmert om op te staan en zijn werk als handelsreiziger te verrichten. Een baan die op zichzelf een ongemak is, een vervelende maar noodzakelijke plicht die hij getrouw vervult zolang het nodig is om de schulden van zijn ouders af te betalen en een vioolopleiding voor zijn zus te bekostigen. Gregor past zich al gauw aan de nieuwe situatie aan. Heel anders is dit voor de familie. Zijn vader bejegent hem meteen vijandig, zijn moeder is in tranen en zelfs zijn zus, die hem aanvankelijk met welwillendheid verzorgt, neemt steeds meer afstand van hem. Ze zien steeds minder de mens in hem die hij was en steeds meer het ondier dat een steeds ondraaglijker wordend ongemak veroorzaakt. Als je de novelle luistert of leest, slaat dit ongemak ook over op jou. Vader, moeder en zus zijn behoorlijk onuitstaanbaar, maar tegelijkertijd kun je begrijpen dat ze snakken naar een uitweg uit de vreselijke situatie waarin ze allemaal zijn beland. Sterk aan het verhaal is ook dat Gregor het vertelt op een onsentimentele manier en in een eenvoudige, zakelijke en soms wat vormelijke taal, passend bij een gezagsgetrouw functionaris aan het begin van de twintigste eeuw. In de Nederlandse vertaling en in de voordracht van Tijn Docter is de nuchtere, onsentimentele manier van vertellen goed bewaard gebleven. Docter leest weliswaar met kleine stemverschillen voor de verschillende personages, maar dictie en intonatie zijn niet overdreven, waardoor gepaste afstand bewaard blijft. De tekst komt vloeiend over en gestileerd, literair en toch fris, net als de originele Duitse tekst. De prettige rust wordt ook weerspiegeld in de opnamekwaliteit van het luisterboek. Geen storende mondgeluiden of geritsel van papier. Hooguit de illusie van het geluid van een rondkruipend insect of een dichtslaande deur als je wordt meegesleept door het verhaal. Franz Kafka: De gedaanteverwisseling. Gelezen door Tijn Docter. OORkracht 8, 2015. 2 CDs/127MB, 2 uur 2 min, € 12,99 (CD) / € 7,99 (mp3). Verder lezen & kijken: – Via Project Gutenberg zijn Die Verwandlung, de Engelse vertaling Metamorphosis en andere werken van Kafka ook beschikbaar als gratis e-book. – Bekijk ook het expositievoorstel bij De gedaanteverwisseling dat Marieke Borren en ik eerder dit jaar deden voor het Mix Match Museum.

Terug naar het begin van dit bericht.

podcast & radio Het interpreteren van werken van Franz Kafka is altijd een hachelijke onderneming. In de audio die ik daarover beluisterd heb, zeiden meerdere Kafka-experts dat met name allegorische interpretaties problematisch zijn omdat een metafoor die het gehele verhaal wordt volgehouden veronderstelt dat schrijver en lezers een vastomkaderd, gedeeld wereldbeeld hebben en dat de verteller een figuur met autoriteit is. Geen van beide is bij Kafka het geval. Daarom vinden zij lezingen van De gedaanteverwisseling als een kritiek op een kleinburgelijk bestaan of als een allegorie voor de omgang met een terminaal zieke problematisch. In plaats van een interpretatie van de novelle vind je hieronder drie luistertips die op verschillende manieren licht schijnen op Kafka’s leven en werk. Daarna laat ik de Kafka-experts voor wat ze zijn en associeer ik ook nog even verder op de thema’s empathie versus afkeer en relaties waarin de een afstand neemt van de ander omdat deze is veranderd. Kafka: verder luisteren na De gedaanteverwisseling De beste beluisterbare introductie op leven en werk van Kafka die ik gevonden heb, is een uitzending van het programma RadioWissen op de Duitse radiozender Bayern 2 (duur: 24 min.). De titel ‘Eine Symbiose. Prag und Kafka’ dekt de lading niet goed, want in plaats van een vergrootglas op de relatie tussen Kafka en Praag te zetten, krijg je een beknopt maar goed overzicht van zijn leven, van de achtergrond van zijn ouders tot aan zijn eigen dood. Zijn belangrijkste werken komen chronologisch voorbij, net als zijn liefdes. Het bevat korte citaten uit verhalen, brieven en dagboeken. Ook komt Kafka-expert Thomas Anz (universiteit Marburg) aan het woord, onder andere over Kafka’s ontmoeting met psychoanalyticus Otto Gross. Volgens Gross verinnerlijkt een kind de ge- en verboden van zijn vader zozeer, dat ze in het innerlijk als een vreemde wil met de eigen wil strijden. Volgens Thomas Anz komt dit heel dichtbij hoe Kafka zelf zijn conflict met zijn vader ervaren en beschreven heeft.

Kafka’s woorden hierover vind je in zijn dagboeken en in zijn Brief an den Vater. In deze brief, die Kafka in 1919 schreef maar nooit verstuurde, zegt hij zijn vader niet zozeer van alles te willen verwijten, maar zich teweer te willen stellen tegen de verwijten die zijn vader hem maakt. Wat volgt is een hele lading verwijten, vaak indirect en steeds mooi verwoord. Hij gaat in op zijn opvoeding, op de macht van de vader, diens relatie tot elk van zijn kinderen en zijn vrouw, diens persoonlijke versie van het jodendom. En op zijn eigen pogingen zich als zoon los te maken van zijn vader, eerst door te schrijven en later door de huwelijksaanzoeken die hij doet.

“Trouwen, een gezin stichten, alle kinderen die komen, accepteren, in deze onzekere wereld behouden en nog een beetje begeleiden, dat is volgens mij het hoogste wat een mens überhaupt kan bereiken.” (Kafka in Brief an den Vater)

Met een gezin, zo denkt Franz, zou hij op gelijke hoogte met (en daarmee los van) zijn vader zijn gekomen. Noch een huwelijk, noch een gezin zou er in werkelijkheid van komen. Beluister hieronder of op SounCloud de hele brief in het Duits, met rustige, heldere stem voorgelezen door Hans-Jörg Große. De brief beslaat track 1 t/m 13 en neemt 1 uur en 49 minuten in beslag. Mijn laatste Kafka-luistertip: ‘Kafka unchained: an acoustic comic’, een qua vorm wat vreemde, maar sterke podcastaflevering over het werk van Kafka (duur: 46 min.). Deze aflevering van het Australische radioprogramma Radiotonic is gemaakt naar aanleiding van de tentoonstelling KafKa in KomiKs, die in 2013 en 2014 te zien was in Stuttgart, Salzburg en Londen. Zowel in de tentoonstelling als in de radio-uitzending staan drie graphic novels over Kafka centraal: Introducing Kafka van Robert Crumb, The Trial van Chantal Montellier en The Castle van Jaromír 99. De tekenaars komen alledrie aan het woord in de radio-uitzending die de vorm heeft van een pastiche over het (onbenoemde) thema lichamelijkheid in Kafka’s werk. De uitzending bevat veel korte passages uit Kafka-teksten (voorgelezen in het Engels, Duits en zelfs Senegalees), korte voice-over teksten en interviewfragmenten, waarbij na niet Engelstalige interviews steeds een korte vertaling in het Engels volgt. Zo zapt de uitzending langs de thema’s seksualiteit, eten en drinken, monsterlijkheid versus het normale, disciplinering, verval of uiteenvallen en de dood. De aflevering is als podcast beschikbaar via iTunes. Heb jij luistertips over leven of werk van Franz Kafka? Mail dan naar luisterberichten[at]gmail.com of reageer onderaan dit bericht. Vooral goede Nederlandse of Engelse audio over het leven van Kafka zou een welkome aanvulling zijn.

Terug naar het begin van dit bericht.

empathie vs afstand nemen

afstand voelen, afstand nemen

Een van mijn favoriete afleveringen van het verdwenen radioprogramma Plots ging over ‘De ander’ (aflevering 32). Akte 3 gaat over de 82-jarige Margot die al 42 jaar getrouwd is met Beer (71 jaar). Hij was een intellectuele, interessante en sprankelende man. Nu hij dementeert, is er nauwelijks nog iets over van de man van wie zij hield. Ze voelt een groeiende afstand tot hem en vindt het moeilijk met hem samen te leven en de zorg voor hem op te brengen. Je kunt het verhaal terugluisteren via de programmasite (duur: 8 minuten). De aflevering is ook te downloaden via iTunes. In de publiciteit rond het verschijnen van zijn autobiografische boek Djinn vertelde Tofik Dibi (o.a. in De Wereld Draait Door) dat hij bang was geweest dat familie en vrienden afstand van hem zouden nemen als hij uit de kast zou komen en dat het een enorme opluchting was dat dit niet gebeurde. In aflevering 20 van Toendra hoor je dat Derya minder geluk had. Zij probeerde haar traditionele Turkse ouders heel voorzichtig voor te bereiden op acceptatie van haar leven en haar keuzes, door stapje voor stapje de afstand tot hen te vergroten. Als haar ouders uiteindelijk te horen krijgen dat ze lesbisch is, valt hun reactie niet mee. Toendra is als podcast beschikbaar via iTunes (duur aflevering: 11 min.).

empathie: in andermans schoenen

Empathy, the art of stepping into the shoes of another person and looking at the world through their eyes, is the most powerful tool we have for understanding other peoples’s lives.

Dat zegt filosoof en schrijver Roman Krznaric aan het begin van een video ter ondersteuning van de crowd funding actie voor het (inmiddels opgerichte) Empathy Museum. In de eerste installatie van het rondtrekkende museum wordt je uitgenodigd letterlijk de schoenen van iemand anders aan te trekken en daar een Engelse mijl in af te leggen, waarbij je tegelijkertijd luistert naar het verhaal van de eigenaar van de schoenen. De installatie stond al aan de oever van de Thames in Londen en trekt nu verder rond. De Engelse podcast Short Cuts herinnerde me aan dit initiatief in de aflevering Inheritance (10-11-2015, duur: 29 min.). Het bevat een voor het Empathy Museum opgenomen interview met Sian Philips, het eerste vrouwelijke reddingsbrigadelid op de Thames in Londen. Je kunt de aflevering hieronder beluisteren of downloaden via de programmasite of iTunes. Het item start op 10’14”. In iemand anders schoenen gaan staan, of op zijn minst naast de ander gaan staan, is ook een beproefde journalistieke methode. Zo kwam ik meerdere audioverhalen tegen van journalisten en audiomakers die met vluchtelingen mee naar en door Europa reizen. Luister bijvoorbeeld naar Van Kos naar Coesfeld, waarin journalist Okke Ornstein meereist met een Irakese vluchtelinge van het Griekse Kos naar het Duitse Coesfeld (Radio Doc, 25-10-2015, duur: 37 min., podcast via iTunes). Ook de Amerikaan Scott Carrier, maker van de podcast Home of the Brave, volgt samen met de Deense journaliste Camilla Madsen het spoor van de vluchtelingen, maar dan omgekeerd: van een asielzoekerscentrum even buiten Kopenhagen naar Lesbos. Carrier gaat daar in meerdere afleveringen verslag van doen. Aflevering 1 staat sinds 24 november online (duur: 15 min.). De podcast is o.a. beschikbaar via iTunes en Stitcher. Eerder tipte ik een aflevering van TED Radio Hour over luisteren als manier om te ontdekken en luisteren als vorm van empathie. Een van de sprekers was Story Corps oprichter Dave Isay, die met zijn podcast en mobiele app mensen met elkaar in gesprek wil brengen, met meer begrip voor de ander als mogelijke uitkomst (zie Luistertips). In Groot-Brittannië bestaat een gelijksoortig project: The Listening Project, een initiatief van BBC Radio 4. Hierin spreken mensen met iemand die dichtbij hen staat over belangrijke zaken en soms over een onderwerp waar ze het nooit eerder over gehad hebben. De originele gesprekken van ongeveer een uur worden (net als in het Amerikaanse project) gearchiveerd op nationaal niveau, in dit geval door de British Library. Voor de radio wordt het teruggebracht tot maximaal 5 minuten die uitgezonden worden op woensdag en vrijdag (je hoort dan twee keer een fragment uit twee verschillende gesprekken). Elke week worden de beste gespreksfragmenten geclusterd onder de naam ‘Sunday Omnibus’ (ca. 13 min.). Deze is beschikbaar als mp3-download via de programmapagina en als podcast via iTunes. Beluister bijvoorbeeld een fragment uit het gesprek tussen de 19-jarige Afshan en haar moeder Flavia. Zij is gaan studeren en wil haar eigen keuzes maken, terwijl haar ouders graag willen dat ze trouwt met een neef. Als Afshan tegengas geeft, reageert haar moeder op een verrassende manier. Wat zou het mooi zijn als er ook een Nederlandse versie van The Listening Project of Story Corps kwam. Of heb ik iets gemist en bestaat dat al?

Door andermans ogen

In Nooit Meer Slapen zat pas een mooi item waarin Tjitske Mussche met Anna Enquist praat naar aanleiding van haar nieuwe dichtbundel Hoor de stad. Enquist vertelt dat ze op een andere manier naar de stad kijkt door de ogen van haar kleinzoon. De stad die haar dochter van haar afgenomen heeft, is nu een wereld vol opwinding voor haar kleinzoon. Ze leest ook voor uit de bundel: heel prettig om naar te luisteren. Het item duurt 11 minuten en is online te beluisteren via de programmasite en als podcast via iTunes.

Terug naar het begin van dit bericht.

muziek De Hoorstaat playlist op SoundCloud wordt elke maand in zijn geheel vervangen. Aan de gelijknamige playlist op Spotify voeg ik elke maand tien nummers toe. Deze maand zijn dat nummers van DMA’s, Fuzz, Julia Holter, The Leonids, Jono McCleery, Martha Bean, STUFF., Mbongwana Star, By The Rivers en Benny Sings. Hieronder vind je beide playlists. spotify:user:maarther:playlist:1VRsE5eMXKcZqlssNlW5sw

Terug naar het begin van dit bericht.

— Illustratie door ROOHOO.