Presence – STRP17 deel 1

De STRP Biënnale in en om het Klokgebouw op het Eindhovense Strijp-S ging met het thema Senses & Sensors dit jaar over menselijke en technologische waarneming. Of, zoals op de website wordt gespecificeerd: “Waarneming van onszelf en de wereld om ons heen en de vele manieren waarop technologie die waarneming beïnvloedt en steeds verder oprekt.” Ik liep er een aantal dagen rond en merkte dat in de expositie en de Conference for the Curious vooral de nabije, normale ervaring werd gezocht in plaats van extreme zintuiglijke ervaringen. In de expositie spraken veel werken op directe wijze je zintuigen aan en maakten je bewust van de aanwezigheid van jezelf, een ander of iets anders. Daarmee was voor mij aanwezigheid (presence) het kernwoord van deze biënnale.

In dit luisterbericht lees je meer over aanwezigheid in kunst, technologie en storytelling, zoals naar voren kwam in de expositie en tijdens de Conference for the Curious. De eerste dag van de conferentie had exposanten en experts op het gebied van technologie en waarneming als sprekers. De door VPRO Medialab gecureerde tweede dag was het sluitstuk van een langs festivals reizende zoektocht naar de toekomst van media en storytelling.

Kevin Kelly: presence en telepresence

Een overtuigend gevoel van aanwezigheid bleek het aspect in technologische ontwikkelingen waar Kevin Kelly zich het meest op verheugt. De in 1952 geboren Kelly is schrijver en mede-oprichter van technologieblad Wired. In 2016 kwam zijn boek The Inevitable uit, waarin hij twaalf onvermijdelijke technologische ontwikkelingen schetst die onze toekomst bepalen. Twee ervan besprak hij in zijn keynote-lezing op dag 1 van de conferentie: een trend richting meer zelfdenkende technologie (cognifying, artificial intelligence) en een tendens richting meer interactie met technologie.

In de interactie met technologie zullen steeds meer zintuigen betrokken worden, ook zintuigen die mensen helemaal niet hebben (bijvoorbeeld infraroodsensoren). Toch zijn het niet de niet-menselijke zintuigen waar Kelly’s verlangen het meest naar uitgaat. Dat blijkt als iemand uit het publiek hem daar naar vraagt. Hij antwoordt dat hij nog graag wil meemaken dat je met behulp van virtual reality een gesprek kunt voeren met iemand op afstand waarbij het voelt alsof je beide in dezelfde ruimte bent (telepresence). Op dit moment slagen virtual reality en mixed reality er volgens hem nog niet in om het non-visuele overtuigend over te brengen. Het geluid blijft in kwaliteit vaak al achter bij het beeld en de tactiele feedback staat nog helemaal in de kinderschoenen.

De technologie waar Kelly naar uitkijkt, is zeer geavanceerd. Echt samen zijn met iemand die fysiek aan de andere kant van de wereld is, is zowel ongelooflijk spectaculair als tamelijk onspectaculair. Als je virtueel voorbij de randen van ons zonnestelsel kunt vliegen of, zoals in de geëxposeerde VR-installatie Treehugger, in een boom kunt kruipen, dan is een ruimte delen met een afwezige een tamelijk bescheiden wenservaring. De ervaringen waar het internet en de behoeftes van de moderne mens om draait, zijn helemaal niet per se extreem. Natuurlijk wordt er gebungeejumpt en in wingsuits van bergen afgesprongen, maar op social media delen we ook graag wat we eten en voor een diner in een sterrenrestaurant tel je al gauw meer neer dan voor een parachutesprong.

Expositie: het onwaarneembare waarneembaar gemaakt

In de expositie onderwierpen twee kunstenaars zichzelf aan extreme zintuiglijke ervaringen. Daniel de Bruin liet zich rondslingeren in zijn met opzet misselijkmakende Neurotransmitter 3000, die hem alleen rust gunt als sensoren registreren dat zijn fysieke grenzen worden genaderd. Stelarc leende gedurende zijn vijf uur durende performances van Rewired/Remixed de ogen van iemand in Antwerpen en de oren van iemand in Basel, terwijl hij zijn in een robotisch exoskelet gestoken rechterarm uitleende aan het publiek.

Bij de meeste installaties ging het er een stuk rustiger aan toe. Er waren installaties die zintuiglijk waarneembaar maakten wat eigenlijk niet waarneembaar is, installaties die door je zintuigen aan te spreken je aandacht vroegen voor een idee of verhaal en installaties die beide deden. Zo maakt Radial van Daan Brinkmann en Gosse de Kort stroom hoorbaar, zichtbaar en voelbaar (zie video) en maakt Richard Vijgen je met zijn installatie en app The Architecture of Radio bewust van het enorme onzichtbare netwerk van wifipunten, gsm-masten en gps-satelieten dat ons omgeeft.

De (on)alledaagsheid van geur

Ook Leanne Wijnsma maakt je bewust van iets wat zintuiglijk onwaarneembaar is: een datalek. Naar analogie van reukloos gas, waar ooit een geur aan werd toegevoegd om ons te attenderen op het gevaar van een gaslek, bedacht zij een geur voor een modern en onzichtbaar gevaar: een datalek door een onveilige verbinding. Voor haar installatie Smell of Data ontwikkelde ze een geur, maakte een geurdispenser en koppelde die aan een ontvanger die de omgeving scant op onveilige verbindingen. Wordt zo’n onveilige verbinding gedetecteerd, dan geeft de dispenser een geur af en verschijnt de naam van de verbinding op een tablet.

Bij deze installatie komt aardig wat techniek kijken, maar de zintuiglijke prikkeling is eenvoudig: je neus alarmeert je en met je ogen kun je nagaan of het gevaar jou aangaat of niet. Een zintuiglijke ervaring als ruiken zou je zelfs alledaags kunnen noemen, omdat we het dagelijks doen, maar dit werk en andere werken in de expositie maken je ervan bewust dat zulke simpele zintuiglijke ervaringen onder druk staan omdat we veel van onze tijd naar schermen kijken en daarmee meer in ons hoofd zitten dan met ons hele lichaam aanwezig zijn.

Ons reukvermogen is het zintuig waar geurexpert Sissel Tolaas zich vol enthousiasme op heeft toegelegd. En waar ze zich zorgen over maakt. Dat zegt ze op dag 1 van de conferentie: we neigen ertoe om geuren zoveel mogelijk te neutraliseren, waardoor we er geen informatie meer aan kunnen ontlenen en er bovendien steeds slechter in worden. Ze pleit ervoor eerst goed te leren ruiken, en ook elke geur eerst goed te ruiken voordat je beslist of je die geur wilt verbergen of niet. Geur is belangrijk om te kunnen navigeren en communiceren, het voedt onze emoties en herinneringen.

Multizintuiglijke storytelling

Deze evocatieve kracht van geur wordt ook steeds vaker ingezet door verhalenvertellers. In een museumsetting, zoals bij Tate Sensorium, een multi-zintuiglijke expositie uit 2015 rond schilderijen van Tate Britain waar Tom Pursey meer over vertelde op dag 1 van de conferentie. Maar ook bij vormen van immersive storytelling, een trend in theater en media, waarbij je ondergedompeld wordt in een verhaal doordat meerdere zintuigen worden aangesproken. Dit kwam ook uitgebreid aan bod op de door VPRO Medialab gecureerde dag 2 van de conferentie. In de drie rondes van het Meet the Maker-format schoof ik aan bij Mark Meeuwenoord en Wander Eikelboom van Polymorf, Amy Rose en May Abdalla van Anagram en Klasien van de Zandschulp van Lava Lab.

Amy Rose en May Abdalla, van oorsprong documentairemakers, willen met Anagram installaties maken die een transformatieve ervaring bieden, waarbij je als bezoeker actief iets doet en een fysieke ervaring hebt. De zintuiglijke prikkelingen dienen het verhaal en moeten er je niet van vervreemden. Ook willen ze graag ruimte open laten voor verbeelding en ambiguïteit. Daarom is voor hen de leidende vraag bij het prikkelen van de zintuigen: hoe weinig is genoeg? MU Artspace was gastheer van hun installatie Door into the Dark. In deze installatie, waar maar één persoon per kwartier naar binnen mocht, word je geblinddoekt en moet je op de tast je weg zien te vinden, geleid door de audio die je hoort via een headset en geprikkeld door tactiele ervaringen en een vleugje geur. Zo ervaar je hoe het is om de weg kwijt te zijn.

Polymorf: Famous Deaths

Een lichamelijke ervaring, geur en audio zijn ook elementen van Famous Deaths, een installatie van interdisciplinair ontwerperscollectief Polymorf, dat met drie werken in de expositie vertegenwoordigd was. Famous Deaths bestaat uit meerdere metalen mortuariumkisten. Je gaat liggen op een metalen plaat en wordt als een lijk de kist ingeschoven. Als de deur gesloten wordt, begint een sound- en smellscape waarin je meegenomen wordt naar iets wat je niet in het echt had kunnen meemaken: de laatste minuten voor de dood van Lady Di of Whitney Houston. Dat waren de twee beroemde doden voor wie je in de expo-opstelling kon kiezen. Polymorf maakte daarnaast ook scenario’s voor de dood van Kadhafi, John F. Kennedy en Vincent van Gogh.

Ik houd niet van afgesloten kleine ruimtes, maar ik wil het graag meemaken. De alarmknop die ik meekrijg, denk ik niet nodig te hebben. Het sluiten van de deur klinkt hard en hermetisch. Het is pikdonker. Dan valt me de warmte op. De vriesfunctie staat uiteraard niet aan, maar toch. De warmte leidt mijn aandacht af van de kleine ruimte, die ik niet zie maar wel om me heen voel. Dat verandert als de eerste geur wordt vrijgegeven. De koele luchtstroom vlak boven mijn gezicht zorgt ervoor dat ik de bovenwand niet meer voel. Hij zou oneindig ver weg kunnen zijn. De audio klinkt tegelijkertijd dichtbij en toch op enige afstand. Ik hoor Whitney Houston bezig in de keuken, crack roken, zingen, in bad gaan en ruik etensgeur, parfum en wiet. Na een paar minuten blijft het stil. De deur wordt geopend en ik word, voor mijn gevoel met hoge snelheid, naar buiten getrokken.

Ik vond het een intense ervaring. Niet door de geuren, die waren door het vele gebruik misschien al een beetje verflauwd. Ook niet door het geluid, waarvan ik kon horen dat het niet binauraal was opgenomen en dat afstand schiep tussen mij en de beroemde bijnadode. Maar wel door het liggen in die kleine ruimte en niet anders kunnen dan ondergaan wat komen gaat. Dat is ook precies de bedoeling, vertelden Wander Eikelboom en Mark Meeuwenoord in het conferentieonderdeel Meet the Maker: de lichamelijke ervaring maakt je ontvankelijk voor het verhaal. Werken met geur is volgens hen lastig, omdat iedereen een andere, persoonlijke connectie met bepaalde geuren heeft. Samen met het op kracht houden van de geuren waarmee je werkt, is dat een uitdaging in het ontwerp.

Ook aan het geluid hebben ze gesleuteld. In het prototype kwam het uit vijf verschillende speakers, maar dat leverde teveel weerkaatsing op in de kleine, metalen ruimte. Ze wilden niet werken met een headset omdat dit afstand zou scheppen en afbreuk zou doen aan de lichamelijke ervaring. Uiteindelijk kwamen ze uit op stereogeluid, dat soms als meerlagig overkomt door de weerkaatsing ervan. De audio voert ook bewust niet de boventoon in deze installatie, maar schept de context. Met een minimum aan gesproken tekst en net genoeg geluidsaanwijzingen om te kunnen volgen wat er gebeurt.

Had ik in eerste instantie het gevoel dat binaurale audio tot een nog meer immersieve ervaring had geleid (zoals in de performances van acteur en theatermaker Simon McBurney), vond ik bij nader inzien de afstand die de audio schiep juist goed. Het gehoor wordt vaak als het op een na dominantste zintuig gezien (na zicht) en op deze manier werden de lichamelijke ervaring en de geur niet door het geluid overschaduwd.

Het publiek als maker

Famous Deaths en Door into the Dark zijn beide exemplarisch voor de trend in immersive storytelling en multisensory experience, maar niet (Famous Deaths) of in beperkte mate (Door into the Dark) voor een andere trend in storytelling: verschuivend auteurschap, waarbij het publiek niet louter consumeert maar ook (mede)maker van het verhaal wordt. In zijn keynote-lezing op dag 2 van de Conference for the Curious schetste storyteller en cultureel hacker Lance Weiler de veranderende functie en manier van vertellen: door vloeiende, onzichtbare technologie een ervaring opwekken waar het publiek niet alleen deel van uitmaakt en emotioneel en empathisch bij betrokken is, maar waarbij het publiek ook maker wordt, invloed uitoefent op het verhaal en het mede vormgeeft. Een voorbeeld daarvan is het project Sherlock Holmes & The Internet of Things. Bedacht als een interactieve opstelling waarbij het publiek een moord moet oplossen, is het uitgegroeid tot een maakproject, waarbij het publiek zelf het plot bedenkt en uitwerkt.

Interactieve toepassingen in storytelling zijn een uitdaging. Niet zozeer om te bouwen, zegt Klasien van de Zandschulp van Lava Lab tijdens een Meet the Maker ronde, maar wel om te onderhouden. Allereerst is er de keuze tussen een geavanceerde toepassing die zich vaak niet goed laat hergebruiken voor een ander project en een laagdrempelig, herbruikbaar platform dat vaak minder mogelijkheden heeft. Daarnaast kun je van tevoren moeilijk inschatten of een toepassing over 5 of 10 jaar nog steeds werkt. Zo kan een platform overgenomen worden door een ander platform met andere technische voorwaarden.

Met Lava Lab ontwikkelde Klasien van de Zandschulp onder andere een app bij de tentoonstelling Hollanders van de Gouden Eeuw en samen met anderen het platform HearUsHere voor locatiespecifieke verhalen. Met de tentoonstellingsapp kun je chatten met een paar van de geportretteerde burgers uit de 17e eeuw, terwijl je naar details van het schilderij kijkt. Via de HearUsHere app kun je luisteren naar verhalen waarvan de audio met gps en iBeacon/Bluetooth gestuurd wordt, zodat je niet steeds op je telefoon hoeft te kijken. Beide zijn voorbeelden van toepassingen die je niet helemaal het virtuele binnentrekken, maar juist meer aanwezig laten zijn daar waar je bent. Presence is voor mij daarmee niet alleen de kern van deze STRP Biënnale maar ook de meest interessante trend in storytelling.

Terug naar het begin van dit bericht.

Tijdens de biënnale was er veel meer te horen dan in dit bericht aan bod komt. Zo bevatten meerdere installaties in de expositie geluid, sprak performer en schrijfster Claire L. Evans tijdens de conferentie over de toekomst van muziek en was er een driedaags muzikaal programma onder de titel Sounds. In een apart, nog te verschijnen luisterbericht, lees je meer over de biënnale in relatie tot de werking en toekomst van ons gehoor.

Verder ervaren:
– Ontwikkel je zintuigen met het Engelstalig trainingsprogramma Training the Senses bij Marres in Maastricht. De eerstvolgende bijeenkomst Sensing Nature op 3 mei gaat over hoe de natuur waarneemt. Dan spreken techniekantropologe Natasha Myers, kunstenaarsduo Thought Collider en geluidskunstenaar Espen Sommer Eide. Op 21 juni vertelt psycholoog en synesthesie-expert Jamie Ward je meer over natuurlijke vermenging van zintuigen en wat een beter inzicht daarin zou kunnen betekenen voor mensen van wie een zintuig is aangetast. Na de zomerstop volgen een gehoortraining door Ana Tajadura-Jiménez en een audioworkshop van David Helbich.
De trainingen vinden plaats in Marres zelf of in De Brandweerkantine en duren steeds van 19:00 tot 21:00. Het aantal plaatsen is beperkt en kaarten kosten € 15 per avond (toeslag Museumkaart € 5, kortingstarief € 7,50).

Verder ruiken:
– #artSmellery experience in het Teijin Auditorium van het Stedelijk Museum Amsterdam. Geurkunstenaar Jorg Hempenius maakte voor Siemens Home Appliances geuren bij zes schilderijen uit de collectie van het Stedelijk Museum. Te ervaren van 26 april tot en met 7 mei.
– Tentoonstelling ‘Aromatic Art (Re-)reconstructed: In Search of Lost Scents’ in de tentoonstellingsruimte van het hoofdgebouw van de Vrije Universiteit in Amsterdam. De tentoonstelling geeft een overzicht van de manier waarop internationale kunstenaars en parfumeurs geuren in hun kunst verwerken. Het gaat om verloren, zeldzame of bedachte geuren in werken van o.a. Gayil Nalls, Birthe Leemeijer en Marcel Duchamp. Tot en met 23 mei te bezoeken tijdens openingstijden van het VU-hoofdgebouw. De expositieruimte bevindt zich op de eerste etage rondom de Aula.
– Eerder verscheen van Polymorf de geurende publicatie Sense of Smell, het resultaat van een onderzoek naar geur, waarbij ze ideeën en werk van o.a. onderzoekers en kunstenaars samenbrachten en nieuwe concepten ontwikkelden. Nu werken ze met The Parfumers aan een geursynthesizer die gebruik maakt van de technologie die voor Famous Deaths werd ontwikkeld. Houd hiervoor de nieuwspagina van hun website in de gaten.

Verder kijken:
– Video van de presentatie die Kevin Kelly gaf tijdens SXSW in 2016 naar aanleiding van zijn boek The Enivitable (duur: 55 min.).

Verder lezen:
– Artikel van Daan Kool voor het NRC over het publiek als maker van het verhaal naar aanleiding van dag 2 van de Conference for the Curious, VPRO Medialab Explores the Future of Media and Storytelling.
– Interview van Boris Bischoff voor Vice met Polymorf-leden Frederik Duerinck en Marcel van Brakel over hun installatie Famous Deaths.
– Artikel Joey Huisman over Famous Deaths, geschreven tijdens masterclass STRP Makes Sense.