Vroeger is een ver land

Waar kijk ik naar? Die vraag dringt zich op als ik de eerste paar foto’s in de expositie ‘Vroeger is een ver land’ in het Tropenmuseum bekijk. En dan de vraag: hoe kijk ik? En hoe kijken fotografe Anoek Steketee en tekstschrijver Arnold van Bruggen?

Te zien zijn recente foto’s die Anoek Steketee maakte van mensen, interieurs en landschappen in Indonesië, geflankeerd door teksten van Van Bruggen die de verhalen achter de foto’s optekende. De mensen zijn serieus geportretteerd, prachtig uitgelicht tegen een donkere achtergrond in het midden van vierkante foto’s.

Ik merk dat mijn oog meteen op de palmbomen en andere details valt die duiden op de plek waar ze gemaakt zijn, een ver land, een ‘exotische’ wereld. Ik moet erkennen: ik kijk naar de ander, met een westerse, Europese blik.

Maar daar blijft het niet bij. Want hoe kijk je als Nederlander naar Indonesiërs van nu die een onschuldig uitstapje maken naar de koloniale tijd? Dit fenomeen, plesiran tempo doeloe, is een van de manieren waarop Indonesiërs omgaan met het koloniale verleden en cultureel erfgoed uit die tijd. Zo’n uitstapje naar het verleden kan de vorm hebben van een fietstocht, carnavaleske parade, erfgoedwandeling of re-enactment, waarbij de deelnemers zich vaak hullen in kostuums die op de koloniale tijd geïnspireerd zijn.

Terwijl elders in het Tropenmuseum poppen staan van mevrouw Engelen-Koets als voorbeeld van de Nederlandse vrouw in Indië en Gouverneur-Generaal B.C. de Jonge als voorbeeld van de Nederlandse gezagsdrager, zie je op de foto’s van Steketee de Indonesische Lisnar gekleed als ‘Hollandse mevrouw’ en Indonesische mannen gekleed als Nederlandse ambtenaren. De foto’s zijn documentair, vellen geen oordeel over de geportretteerden, maar ze geven mij een ongemakkelijk gevoel. De mannen en vrouwen op de foto’s vermaken zich met een serieus maar onschuldig spel. Ik kijk er als Nederlandse naar en voel me een schuldbewuste postkoloniale toeschouwer.

Dit gevoel komt niet louter door mijn eigen associaties. De keuze van de gefotografeerde mensen en plaatsen, de onderschriften, de zaalteksten en de audiocommentaren van Steketee wijzen ook op de Nederlandse schuld als voormalig kolonisator en contrasteren dit met de onschuldige activiteiten in het kader van plesiran tempo doeloe van de Indonesiërs van nu.

Neem bijvoorbeeld de twee foto’s waarop Rubbim centraal staat. Hij woont op Soerabaja en speelt in een rollenspel de rol van de beruchte Raymond Westerling, die als Nederlandse Commandant van de Speciale Troepen in de tijd van de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog ‘zuiveringsacties’ uitvoerde. De zaaltekst naast de foto’s heeft de kop ‘Slechte Hollanders’ en verhaalt van een massaslachting aangericht door Westerling. In het audiocommentaar vertelt Steketee over het serieuze maar voor hemzelf niet beladen toneelspel van Rubbim. Het gevoel van ongemak ligt niet bij hem maar bij haar. En bij mij als ik naar haar foto kijk en de begeleidende tekst van Van Bruggen lees.

Eenzelfde ongemakkelijkheid roepen de foto’s op die Steketee maakte van landschappen in de buurt van Rawagede op West-Java en bij Soppeng op Sulawesi. Het zijn serene beelden van rustige landschappen, maar de keuze voor juist die plekken en de begeleidende teksten, die verwijzen naar het geweld dat er door Nederlanders is gepleegd, maken de beelden beladen. Zo appelleren beeld en tekst samen aan het Nederlandse collectieve schuldbewustzijn. Ik moet ook aan de term ‘schuldig landschap’ denken, de term die Armando gebruikte voor de landschappen die de stille getuigen waren van de Holocaust en die hij zelf verbeeldde met foto’s en schilderijen. Uit haar audiocommentaar blijkt dat Steketee de Indonesische landschappen die zij voor dit project fotografeerde ook als schuldige landschappen ziet.

Ik sta dus niet alleen met mijn westerse, Europese, Nederlandse blik. Voor de geportretteerden mag vroeger een ver land zijn waar je onbekommerd een uitstapje naar kunt maken. Voor de fotografe, de tekstschrijver en mij lijkt het omgekeerde het geval: een ver land is een verleden dat vooralsnog de lichtheid van plesiran tempo doeloe mist.

De audiocommentaren van de fotografe ondersteunen je bij het kijken naar de foto’s en zijn een levendige aanvulling op de geschreven teksten. Ze maken deel uit van de reguliere audiotour van het Tropenmuseum. Het gedeelte dat op ‘Vroeger is een ver land’ van toepasing is, bestaat uit een inleiding en commentaren bij zeven van de ca. twintig tentoongestelde foto’s. Steketee geeft in fragmenten van 2,5 à 3 minuten per foto steeds een korte beschrijving van wat je ziet, gevolgd door een toelichting op de context of iets over haar eigen ervaringen. De audio-toelichtingen start je elk afzonderlijk door het nummer dat bij de desbetreffende foto staat in te voeren in het audio-apparaat.

‘Vroeger is een ver land‘ is nog te bezoeken tot en met 1 september 2013 in de Galerie van het Tropenmuseum in Amsterdam. Een bezoek laat zich goed combineren met de expositie ‘Onverwachte ontmoetingen’, te zien tot en met 14 juli. Hierin wordt onder andere aandacht besteed aan het thema ‘kijken naar de ander’. Wil je meer over de geschiedenis van Nederlands-Indië weten, dan kun je terecht bij het daaraan gewijde deel van de vaste collectie van het Tropenmuseum.

Verder luisteren:

– Audiotour Tropenmuseum, voor € 2 te leen bij de kassa van het museum. Totale duur audiofragmenten bij de foto’s uit de tentoonstelling ‘Vroeger is een ver land’: ca. 22 minuten.
– Emmie Kollau spreekt met Anoek Steketee en Arnold van Bruggen over hun project in De Avonden (VPRO, radio 6; uitgezonden: 22 april 2013). Duur audiofragment: 22 minuten.

Verder kijken en lezen:

– Bekijk een aankondiging en foto’s van een fietstocht van fietsclub Onthel Die Oud Batavia op Facebook, de website van de landelijke Classic Onthel Club of de fotoset Plesiran Tempo Doeloe van p3nnylan3 op Flickr.
– In aflevering 6 in de serie ‘Van Dis in Indonesië’ (VPRO) onderzoekt Adriaan van Dis wat er nog over is van de Nederlandse taal en spreekt hij met leden van historische fietsclubs. Deze aflevering en de rest van de serie is terug te zien via de programmasite van de VPRO of via Uitzending gemist.
– Lees meer over het perspectief van de geportretteerden in een blogpost van Arnold van Bruggen. Hij laat Indonesiërs aan het woord die zich als kolonialen verkleden en onderzoekt waarom zij dat doen.
– Artikel Playing with the past in het online magazine Inside Indonesia.
– Recensie van de tentoonstelling op Cultuurbewust.nl.